Als er een Noorse klank bestaat, dan moet dat die van Ole Bull zijn. Met zijn virtuoze spel veroverde de Noorse violist de wereld. Ragnhild en Eldbjørg Hemsing, twee jonge, getalenteerde violistes uit Noorwegen, ondernamen een zoektocht naar het geheim van zijn succes. Die werd geregistreerd in een wonderschone documentaire.
Romantische muziek
Ole Bull (1810-1880) wordt beschouwd als een van de grootste violisten van de negentiende eeuw. Van een miskend muzikant die in grote armoede leefde, werd hij een rijk man die grote triomfen vierde. Zijn romantische maar ook grillige muziek bracht hij op veel plaatsen in Europa en de Verenigde Staten ten gehore.
De stad Bergen eert haar beroemde zoon met een standbeeld. (Foto Percita, CC BY SA 2.0)
Al tijdens zijn leven ontstonden er mythes rond zijn persoon. De meeste gaan over zijn betrokkenheid bij mensen in nood. In Pennsylvania (VS) stichtte hij in 1852 een kolonie voor geëmigreerde Noren: Oleana of New Norway. Het experiment draaide op een mislukking uit. Bull sloot zich ook aan bij de onafhankelijkheidsbeweging in zijn eigen land. Na eeuwen onder Deense heerschappij te hebben gestaan, was Noorwegen in 1814 in een unie met Zweden opgegaan. De eigen grondwet die de Noren er toen hadden uitgesleept, ging de onafhankelijkheidsstrijders niet ver genoeg. Noorse kunstenaars engageerden zich in de beweging en er ontwikkelde zich een kunststroming die uitdrukking gaf aan een nationale Noorse identiteit: de nationale romantiek. Ook Bulls beroemde leerling Edvard Grieg behoorde hiertoe.
Portrettekening van Ole Bull op jonge leeftijd. (CC BY 2.0)
Bull was een man van extremen. Zo beklom hij eens de Snøhetta, die toen als de hoogste berg van Noorwegen gold, om op de top ervan viool te spelen. Op het eiland Lysøen bij Bergen liet hij een excentriek buitenhuis bouwen. Sommigen menen dat hij een bipolaire stoornis had. Hoe het ook zij, hij kon fabelachtig goed viool spelen.
Bulls excentrieke buitenhuis op het eiland Lysøen bij Bergen. (Foto Bosc d’Anjou, CC BY 2.0)
Vocht en kou in Nederland
Op zijn vele concertreizen deed Bull tussen 1839 en 1877 minstens zesmaal Nederland aan. Kranten melden optredens in Amsterdam, Den Haag, Utrecht, Arnhem en Breda. Het verblijf in Nederland kon Bull niet altijd bekoren. In een brief van 26 oktober 1848 aan zijn echtgenote Felicie moppert hij dat de Hollanders de onhebbelijke gewoonte hebben om hun huizen pas na 1 november te verwarmen, ongeacht de buitentemperatuur, en dat hij daarom veel te stellen heeft met het vochtige en koude klimaat in Nederland. De Noorse virtuoos betrad in ons land de grote concert- en theaterzalen, maar hij speelde ook op soirées bij particulieren. Op het programma stonden steevast door hem gecomponeerde werken als Cantabile dolorosa et Rondo giocoso, Polacca guerriera en Adagio religioso. In het theater in Utrecht bracht hij in 1842 zijn Variations de bravoure sur une thème de Bellini ten gehore. Bellini en de Italiaanse opera waren grote inspiratiebronnen voor hem.
Grenzend aan toverij
Hij was een verschijning als hij opkwam, “de lange, magere, fantastische Noorweger, met zijne levensgezellin, de viool, in den arm”, aldus de Arnhemsche Courant in 1839. Na Bulls optreden viel hem overal aanhoudend, oorverdovend applaus ten deel. Hij werd vier, vijf, soms wel zes keer teruggeroepen door het publiek. De Nederlandse kranten waren overwegend vol lof. Bull werd in een adem genoemd met de grote namen Niccolò Paganini en Franz Liszt. Na een optreden in de Franse Schouwburg in Amsterdam op 20 april 1842 schreef het Algemeen Handelsblad: “zulk een verbazingwekkende kracht, zulk een diep gevoel, zulk delicate staccatos, zulke liefelijke flageolettoonen, zulke verrassende passages, zulk eene aan tooverij grenzende vaardigheid, bij zulk eene kristalheldere zuiverheid.”
Portretfoto van Ole Bull omstreeks 1864 (CC BY 2.0)
Op andere momenten klonken ook kritische geluiden en vonden criticasters bijvoorbeeld zijn spel niet meeslepend genoeg. Maar voor de moeilijkheidsgraad van zijn spel oogstte Bull alom bewondering. Hij bespeelde vier snaren tegelijk en daarmee stak hij de ‘duivelsviolist’ Paganini naar de kroon, die er drie tegelijk kon bespelen. Het Algemeen Handelsblad was onder de indruk van Bulls geniale spel: “Ongelooflijk scheen het, dat, toen de Heer Ole Bull een quartet zonder accompagnement geheel alleen voordroeg, die volstemmige harmonie uit ééne viool voortkwam, zoo duidelijk en uitdrukkingvol vergezelden de bas en de middelstemmen de bovenklinkende melodie”.
De Noorse rotsen
Op de vraag van koning Frederik VI van Denemarken van wie hij de kunst geleerd had, schijnt Bull ooit geantwoord te hebben: “Van de Noorweegsche rotsen, Uwe Majesteit”. De klank van Ole Bull is een Noorse klank, zegt de Israëlische vioolbouwer Amnon Weinstein in de documentaire. Diep, donker en zwaar. Want, zo stelt Weinstein zich voor, dat was de klank die Bull in zijn oren had. Die moet hij thuis in de natuur hebben gehoord als de echo van zijn stem door de fjorden rolde. Bull zette alles op alles om die klank uit zijn viool te halen. In 1848 vervoegde hij zich bij de gerenommeerde muziekinstrumentenmaker Jean-Baptiste Vuillaume in Parijs. In diens werkplaats leerde hij zijn eigen viool maken. Naar verluidt uit Noors hout dat meer dan tweehonderd jaar oud was. Bull bespeelde ook een 450 jaar oude Gasparo. Voor een Stradivarius voelde hij veel minder, die klank vond hij te helder, teveel ‘soprano’. De instrumenten van de Italiaanse vioolbouwer Gasparo da Salò daarentegen stonden bekend om hun ‘donkere’ klank. En die sprak hem aan.
De Gasparo viool van Ole Bull, geëxposeerd in Bergen in 2010. (Foto Anne Worner, CC BY 2.0)
Bull zocht een volmaakte klank. De klank die hij in zijn oren had. Niet alleen het Noorse landschap, maar ook de hardingfele (Hardangerviool) uit de Noorse volksmuziek waarmee Bull werd grootgebracht, blijken in zijn spel een beslissende rol te hebben gespeeld. Stap voor stap ontrafelen de zussen Hemsing Bulls geheim. Tot ook zij de klank van Noorwegen perfect kunnen vertolken.
Beluister en bekijk de Ole Bull Documentary op Youtube.
En wie de compositie Nattergalen wil horen – een compositie die Bull ooit begon en die voor deze gelegenheid werd afgemaakt door de Noorse componist Lasse Thoresen – kan ook op Youtube terecht. Ragnhild en Eldbjørg Hemsing en pianist Leif Ove Andsnes spelen het stuk Nattergalen og Stjernene in Villa Valestrandsfossen in Osterøy, waar Bull graag verbleef en die nu in het bezit is van zijn achterachterkleinzoon.
Villa Valestrandsfossen. (Foto Jan’s fotoside, CC BY 2.0)
Bronnen:
Einar Haugen and Camilla Cai, Ole Bull, Norway´s romantic musician and cosmopolitan patriot, Wisconsin 1993.
Algemeen Handelsblad (1842-1877), Arnhemsche Courant (1839), Bredasche Courant (1842), Groninger Courant (1842), Journal de la Haye (1842, 1846), Provinciale Drentsche en Asser Courant (1853) en Utrechtsche Provinciale en Stads-Courant (1842) (via Delpher).
Brief Ole Bull aan zijn echtgenote Felicie Bull, 26 oktober 1848. Collectie Folkebibliotek, Bergen (via Europeana).
bryggen 