Hoe de hoofse liefde het Noorden veroverde

Een Franse schrijver dichtte in het midden van de twaalfde eeuw een liefdesverhaal dat heel Europa zou veroveren. Het verhaal over Floris en Blancefloer verbreidde de hoofse liefde in de West-Europese cultuur. Tot de eerste gebieden die kennismaakten met dit liefdesverhaal behoorden Nederland en Noorwegen. Welk stukje middeleeuwse cultuurgeschiedenis delen deze landen en hoe komt het dat Floris en Blancefloer al zo vroeg hun harten veroverde?

Rode roos en Witte bloem

In de omgeving van Tours, in Frankrijk, schreef de belastingontvanger Robert d’Orbigny ergens tussen 1150 en 1160 in 3348 verzen het liefdesverhaal van Rode roos (Floire) en Witte bloem (Blancheflor). Floris is de zoon van de moslimkoning van Spanje. Hij groeit op aan het Spaanse hof, samen met de dochter van een christelijke slavin. De twee zijn op de dag af even oud en worden verliefd op elkaar. De ouders van Floris verwerpen deze liefde en laten het meisje verdwijnen. Een emir in Babylon neemt haar in zijn harem op. Floris moet geloven dat Blancefloer dood is en wil haar in de dood volgen. Daarop vertelt zijn moeder hem toch maar de waarheid. Floris gaat op reis om zijn geliefde te zoeken. Hij vindt haar, maar de twee moeten nog tal van moeilijkheden overwinnen voordat ze terug naar Spanje kunnen gaan. Daar worden ze de nieuwe koning en koningin en bekeert Floris zich – met al zijn onderdanen – tot het christendom.

Floris gaat op zoek naar zijn geliefde Blancefloer. (Handschrift Heidelberg Universitätsbibliothek)

Diets en Oud-Noors

Het verhaal van D’Orbigny werd een eeuw later vertaald in het Diets (Vlaams-Nederlands) en het Oud-Noors. Rond 1250 schreef ene Diederic uit het Vlaamse Assenede in bijna vierduizend verzen een Dietse versie van de Franse roman en rond dezelfde tijd verscheen een prozavertaling in het Oud-Noors. Delen van dit laatste verhaal zijn ons overgeleverd op veertiende-eeuwse flarden papier, die worden bewaard in het Riksarkivet in Oslo. Het zijn de oudst bekende fragmenten van ‘Flóres saga ok Blankiflúr’. Samen met twee IJslandse handschriften uit de vijftiende eeuw kan aan de hand daarvan de Oud-Noorse vertaling worden gereconstrueerd.

Noorwegen en de Lage Landen behoorden tot de eerste gebieden waar Floris en Blancefloer hun opwachting maakten. In dezelfde tijd verscheen ook een Middelengelse vertaling en zo’n dertig jaar eerder was er een in het Middelhoogduits geschreven. De vertalingen pasten in een nieuwe traditie om verhalen, die voorheen mondeling van generatie op generatie werden overgeleverd, op schrift in de volkstaal vast te leggen. Bovendien zijn ze de uitdrukking van een nieuw mens- en wereldbeeld, dat in het bloeiende culturele leven in Europa ontstond. Zo maakte het tot die tijd verheerlijkte krijgsgeweld plaats voor meer fijngevoeligheid en empathie in de menselijke verhoudingen. Dat vinden we bij uitstek terug in het verhaal over Floris en Blancefloer.

Hoofse liefde

Hoewel er tussen de Nederlandse en Noorse versie nogal wat verschillen bestaan, cirkelen de vele verwikkelingen in de beide vertellingen rond hetzelfde centrale thema: de hoofse liefde. Ze sluiten daarmee aan bij het Franse origineel. Liefhebben is er tot kunst verheven. De hoofse man weet hoe lief te hebben, namelijk met beschaving, beleefdheid, aandacht en respect voor vrouwen. Fysieke schoonheid en morele kwaliteiten, waaronder vrijgevigheid en moed, maakten er eveneens deel van uit. De hoofse liefde had ook een keerzijde, namelijk die van ‘fin’amor’. Die uitte zich in smartelijk lijden omwille van de liefde. Liefdesverdriet dus, compleet met bewustzijnsverlies en zelfmoordpogingen. We vinden ze terug in zowel het Nederlandse als het Noorse Floris-verhaal. Explicieter dan in de originele Franse versie wordt hoofsheid in het Noorse verhaal in verband gebracht met het christen-zijn en een opgeruimdheid van geest. Beeldspraak en symboliek zijn daarentegen in de Oud-Noorse versie minder sterk aanwezig. Ook het pathetische einde van het Franse en Nederlandse verhaal krijgt bij de Noren een andere wending. Hier moet Flóres zich in een tweegevecht toch nog van zijn ridderlijke kant laten zien.

Floris en Blancefloer worden in bed ontdekt door de emir, die zelf een oogje heeft op het meisje. (Handschrift Heidelberg Universitätsbibliothek)

Oriëntaalse en andere invloeden

Niet alleen de hoofse liefde veroverde dankzij Floris en Blancefloer het noorden. Het verhaal is ook doorspekt met verwijzingen naar het Verre Oosten. Het mysterieuze Oosten oefende grote aantrekkingskracht uit op de middeleeuwse Europeanen. De exotische flora en fauna, de bijzondere uitvindingen die er werden gedaan, producten als papier, buskruit en het schaakspel die er vandaan kwamen, en de rijkdom die men aan het Oosten toedichtte, spraken enorm tot de verbeelding. Ook in het Floris-verhaal spelen deze elementen een rol. Bijvoorbeeld in ingenieuze mechanische installaties, zoals het graf van Blancefloer en de haremtoren in Babylon, en in het literaire motief van de harem met vrouwen als slavinnen. Het Oosten had ook een angstaanjagende keerzijde en die wordt in het Floris-verhaal zichtbaar in de wreedheid van de emir en de bewakers.

Behalve door oosterse verhalen is Floris en Blancefloer ook beïnvloed door Oudgriekse romans, die na het eind van de elfde eeuw opnieuw op belangstelling konden rekenen. Elementen uit deze romans komen in de vertelling terug, zoals de fysieke schoonheid van de hoofdpersonen, de verliefdheid, het op ongelukkige wijze van elkaar gescheiden zijn, de gevaarlijke avonturen en de wederzijdse trouw die eerst op de proef wordt gesteld maar daarna wordt beloond met een lang en gelukkig leven samen.

‘Flores och Blanzeflor’, beeldhouwwerk in brons van Stig Blomberg in Stockholm.

Focus op Frankrijk

Het is frappant dat Nederland en Noorwegen de vroege belangstelling voor het Floris en Blancefloer-verhaal delen. In beide landen is dat terug te voeren op de hofcultuur. In de Lage Landen richtte het grafelijk hof, waar Diederic van Assenede als belastingontvanger aan verbonden was, zich op het Franse hof. Evenzo gebeurde dat aan het koninklijk hof in Noorwegen. Hier was het mogelijk koning Haakon IV Haakonsson (1204-1263) zelf die het initiatief nam voor de vertaling. Zijn hof oriënteerde zich in ieder geval sterk op Frankrijk. Daarmee luidde Haakon de Gouden Eeuw van het middeleeuwse Noorwegen in. Die duurde van begin dertiende tot begin veertiende eeuw. Haakon wilde de Noorse literatuur naar een internationaal niveau tillen en liet daarom buitenlandse werken, waaronder Karel- en Arthurverhalen, vertalen in de volkstaal, het Oud-Noors. Met zijn oriëntatie op Frankrijk legitimeerde Haakon binnen de internationale politieke verhoudingen het bestaansrecht van zijn koninkrijk. In eigen land gaven de ‘riddarasögur’ uiting aan een nieuwe ridderlijke en christelijke moraal, waaraan het Noorse hof zich kon spiegelen. Noorwegen – en in het verlengde daarvan IJsland – liep hiermee in Scandinavië voorop. Rond 1312, dus zo’n zestig jaar later, werd de vertelling van Floris en Blancefloer vanuit het Noors overgezet in het Zweeds en vermoedelijk pas ruim een eeuw later kwam vanuit het Zweeds een Deense vertaling tot stand. Toen hadden Floris en Blancefloer zowel Noorwegen als de Lage Landen allang veroverd.

Bronnen:
Alina Dominte Antonsen, Lost in translation? An examination of the concept of courtoisie in the Old French Le Conte de Floire et Blancheflor and in the corresponding Old Norse Flóres saga ok Blankiflúr, master thesis in Nordic Viking and Medieval Studies Centre for Viking and Medieval Studies Department of Archaeology, Conservation and Historical Studies Faculty of Humanities, mei 2006.
Jozef Janssens e.a., Floris ende Blancefloer van Diederic van Assenede. Liefde in het Vlaanderen van de 13e eeuw, Leuven 2015.

De getekende illustraties zijn afkomstig uit een Duits handschrift, Cod. Pal. germ. 362 uit de Universitätsbibliothek Heidelberg, dat de Duitse schrijver Konrad Fleck gebruikte voor zijn bewerking van de Floris-tekst. Vindbaar via deze link.